Je zal er maar voor staan: je gaat dood en je hebt jonge kinderen. Hoe kun je ze vertellen dat je doodgaat? Het lijkt onmogelijk je kinderen dit te vertellen.
Je stelt de beslissing uit. Ze hoeven het nog niet te weten. Het is nog (lang) niet zo ver. En voorlopig word je nog behandeld.
Tot die ene dag. Die ene dag dat het zwaard van Damocles valt. De dokter vertelt je dat het nu nog echt een kwestie van maanden is. Nu moet je in actie komen.
Wanneer vertel je het
Zo kreeg ik een telefoontje van Saskia. Saskia vertelde me dat haar man Joost ALS heeft en dat hij nu toch echt hard achteruitgaat. Ze zijn nu zover dat ze een datum voor de euthanasie gaan prikken. Maar hoe moeten ze het de kinderen vertellen, allereerst dat papa doodgaat en dan vervolgens ook nog eens die euthanasie uitleggen?
Dit is een voorbeeld uit mijn dagelijkse praktijk. Een ouder belt me op met de vraag: hoe vertel ik het mijn kinderen.
Als een ouder al een tijdje ziek blijkt, en ook al een tijdje wist dat hij dood zou gaan (lees in plaats van ‘hij’ ook ‘zij’ in dit blog) dan vraag ik mij direct af wat de kinderen daar al van weten en/of gevoeld hebben. Als ik die vraag uitspreek dan wordt dit vaak bevestigd door ouders. Ze hebben gedragsverandering bemerkt en ook vragen gekregen die erop duiden dat kinderen meer weten dan ze verteld is.
Hoe vertel je het
Ik vertel Saskia dat ze het de kinderen (ze hebben drie kinderen, van 2, 5 en 10) moeten vertellen ‘zoals het is’. Je kunt deze boodschap niet mooier maken. En wachten op een goed moment heeft ook geen zin, er is namelijk nooit een goed moment voor een slecht bericht.
Ik raad Saskia aan om het alle drie de kinderen tegelijk te vertellen. Zodat alle drie de kinderen dezelfde informatie krijgen. Later kun je per kind apart checken wat ervan is blijven hangen of wat het kind ervan heeft begrepen.
Ik voel met Saskia mee en beaam dat dit misschien het zwaarste gesprek is die ze ooit met haar kinderen zal moeten hebben. Gelukkig is haar man goed genoeg om erbij te zijn, zodat ze dit als gezin kunnen doen.
Uitleggen dat papa doodgaat, hoe doe je dat? Saskia vertelt me dat haar oudste van 10 echt wel zal begrijpen wat het inhoudt, opa is immers twee jaar geleden overleden en de poes van de buren is vorige maand ingeslapen. Maar hoe moet dat met die kleintjes?
Ik leg aan Saskia uit dat het voor kinderen onder de zes jaar moeilijk is te begrijpen wat dood-zijn inhoudt. Wij leggen het begrip ‘dood’ uit met tijdseenheden. Je ziet iemand nooit meer, hij is voor altijd weg. En juist ‘nooit’ en ‘voor altijd’ betekent nog niet zo veel voor ze. Ze vertellen gerust aan de buurvrouw dat ze nooit naar de speeltuin gaan, terwijl je er vorige week nog was.
Dat betekent uiteraard niet dat we het de kinderen dus maar niet moeten vertellen. Zij hebben recht op het verhaal, al snappen ze het niet. Kinderen voelen meer dan wij denken en juist dat maakt dat hun fantasie op hol slaat. Ze kunnen denken dat zij iets hebben gedaan waarom papa en mama zo verdrietig zijn, of ze kunnen denken dat hun ouders gaan scheiden (iets wat ze misschien vaak horen bij vriendjes). Saskia vertelt dat de kinderen ook wel eens aan haar gevraagd hebben waarom ze verdrietig is. Saskia heeft toen alleen gezegd “omdat papa ziek is”. Waarop Joep (5 jaar) had geantwoord “maar die wordt toch weer beter”? Toen had Saskia haar mond gehouden.
Door open en eerlijk te zijn, hoef je ook niet opeens het gesprek stop te zetten als de kinderen binnenkomen en je het net met anderen over het komende overlijden hebt. Je hoeft niet te fluisteren, de sfeer is een open sfeer. En dat voelen de kinderen.
Hoe reageren kinderen
Ik vertel Saskia dat vooral de jongste twee zullen reageren op hoe Saskia en haar man Joost zullen zijn tijdens het gesprek. Ik vermoed dat ze heel verdrietig zullen zijn als ze het de kinderen gaan vertellen. De kans is groot dat de kinderen ook zullen gaan huilen en dat dit niet erg is. Je hoeft je eigen tranen niet in te houden, je kunt uitleggen waarom je huilt. Je huilt omdat je het heel erg vindt dat papa doodgaat en dat je het heel verdrietig vindt dit de kinderen te moeten vertellen.
Misschien hebben de kinderen vragen. Vooral vragen zoals “wanneer” en “wie brengt mij dan naar voetbal?”
De ‘wanneer’ vraag is vaak een hele moeilijke. Je kunt het namelijk niet zeggen. Ook in het geval van Saskia en Joost is dit nog niet bekend omdat ze de euthanasie nog niet geregeld hebben.
Hier zul je ook weer tegen het begrip ‘tijd’ aanlopen. Als je tegen een kind van vijf jaar zegt “over ongeveer vier maanden” dan zegt dat net zo veel als wanneer je zou zeggen “over ongeveer vier jaar”. Je moet er een gebeurtenis aan hangen om het duidelijk te maken, en, zoals gezegd, zelfs dat kan niet echt omdat het soms heel anders uitpakt.
Iedere gebeurtenis die je eraan zal plakken zal beladen worden en zal ervoor zorgen dat het kind niet wil dat die gebeurtenis gaat plaatsvinden. Of je nou zegt “de volgende zomer als we op vakantie gaan” of, “voordat jij weer naar school gaat”, of “als Sinterklaas komt”, het maakt niet uit wat je kiest het blijft heel erg moeilijk.
Wat belangrijk is om aan je kind te vertellen is dat je belooft dat je jouw kind op de hoogte zal houden. Op het moment dat kinderen de boodschap krijgen “papa gaat dood” kan het nogal eens voorkomen dat ze niet meer alleen bij papa willen zijn, of iedere ochtend bijna niet uit bed durven komen uit angst dat papa al dood is. Zij hebben geen idee hoe een ziekbed verloopt. Eerlijk gezegd, hebben wij dat ook niet altijd, soms kan het heel anders gaan dan je had gedacht. Over het algemeen is het wel duidelijk dat er een verslechtering zal gaan plaatsvinden. Dat kun je jouw kind vertellen. “Papa zal steeds vaker gaan slapen en steeds minder met ons mee kunnen als we iets gaan doen. Misschien is het zo dat papa op een gegeven moment een bed beneden in de kamer gaat krijgen omdat het moeilijk wordt de trap op te gaan. Ik beloof jullie dat ik jullie zal vertellen wanneer het minder gaat en ik beloof jullie ook dat ik zal vertellen als ik denk dat papa bijna dood zal gaan”.
Kan het kind nog kind zijn?
Saskia vertelt me dat ze zo bang is dat ze de onschuld bij de kinderen weg zal namen. Dat is heel begrijpelijk. Eerlijk gezegd is die onschuld al een stuk weggenomen toen hun papa de diagnose ALS kreeg. Toen is wel besproken met de kinderen wat het inhoudt, dat papa steeds minder kan, en misschien uiteindelijk geholpen moet worden met ademen. Verder is de uitleg toen niet gegaan.
Het is waar, kinderen verliezen hun onschuld als er ernstige ziekte in het gezin is. En kan een kind nog wel kind zijn als er wordt gezegd dat papa doodgaat? Over het algemeen merk ik dat de mate waarin kinderen nog kind kunnen zijn, ook afhangt van hoe ouders overeind blijven en ouders kunnen blijven voor het kind. Daarbij is mij in mijn twintig jaar praktijk opgevallen dat kinderen hun leven ervaren zoals het is en daar veel minder nare gevoelens bij hebben dan ouders vaak denken.
Tot slot vertel ik Saskia dat, als ze het de kinderen hebben verteld, ze even hun reactie af kunnen wachten. De eerste emoties er laten zijn. Dan kan het heel goed zijn dat een kind zegt “mag ik nu naar buiten?”. Of “gaan we nog wel naar het zwembad?”. Dat is een heel gewone reactie. Kinderen kunnen niet lang verdrietig zijn. Het is hun natuurlijke neiging om blij te zijn en zullen daar ook naar op zoek gaan. Ga na deze moeilijke boodschap iets doen met z’n allen. Even een wandeling, of een taartje ergens eten. Kom in beweging om de zware sfeer te doorbreken.
Bij het avondeten kunnen Saskia en Joost dan nog op het gesprek terugkomen en vragen of de kinderen nog iets willen weten. Ook de volgende dag en dagen erna (hoeft niet elke dag) kun je nog terugkomen op het gesprek. Zodat kinderen voelen dat erover gesproken mag worden.
Daarnaast, zo vertel ik Saskia, is het fijn als het normale leven zo veel mogelijk doorgaat. Gaandeweg kun je de kinderen ook zeggen dat je mooie herinneringen maakt voor later om aan papa terug te denken.
Het is een feit dat kinderen na een aantal weken kunnen denken dat papa toch niet doodgaat, want hij is nog niet dood. Kinderen kunnen bedenken dat er iets is gebeurd waardoor het allemaal niet doorgaat. Natuurlijk wil je als ouder niet elke dag vertellen dat papa doodgaat en dat moet je ook zeker niet doen. Af en toe er aan refereren kan wel. Zo neem je kinderen langzaam mee in dit proces.
Beschermen
Hoe graag je als ouder ook je kind wil beschermen tegen de afschuwelijke waarheid, deze waarheid moet gedeeld worden. Door eerlijk en open te zijn, laat je je kind weten dat je hem serieus neemt, dat je vindt dat hij ook recht heeft op de waarheid. Daarnaast geef je jouw kind de kans je te vertrouwen. Als er echt ernstige dingen zijn, dan weten ze dat papa en mama dat zullen vertellen. Daarbij geef je je kind ook de kans te komen met zijn vragen. Hij weet dat jullie daar eerlijk op zullen antwoorden.
Wil je meer tips? 
Lees: Als Kanker je Gezin Treft
In het volgende blog meer over hoe je euthanasie kunt uitleggen.